وزنهای ترکیبی در عروض نیمایی
نیما در آبان ماه ۱۳۳۷ آخرین شعر چاپ شده اش “شب همه شب” را سرود و در ذیل آن توضیح داد که: “این شعر را مخصوصا به دو وزن ساخته‌ام” که منظورش وزن های خفیف مخبون “فعلاتن مفاعلن فعلاتن مفاعلن” و رمل مخبون ” فعلاتن فعلاتن….” بود که در هر دو این وزن ها شاعر می‌تواند در رکن اول به جای فعلاتن، فاعلاتن بیاورد. و نیما هم همین کار را می‌کند. توجه کنید:
شب همه شب شکسته خواب به چشمم فاعلاتن مفاعلن فعلاتن
گوش بر زنگ کاروانستم فاعلاتن مفاعلن فع لن
با صداهای نیم زنده زدور فاعلاتن مفاعلن فع لن
هم‌عنان گشته هم‌زبان هستم فاعلاتن مفاعلن فعلن
*
جاده اما ز همه کس خالیست فاعلاتن فعلاتن فع لن
ریخته بر سرم آوار آوار فاعلاتن فعلاتن فع لن
این منم مانده به زندان شب تیره که باز فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فَعَلن
شب همه شب فاعلاتن
گوش بر زنگ کاروانستم فاعلاتن مفاعلن فع لن
نیما در سالهای پایانی عمرش انگار به گسترش وزن شعر زیاد فکر می‌کرده چرا که در شعرهای دیگری مثل “سیولیشه” و “همه شب” نوعی رهاشدگی در وزن دیده می‌شود که در “سیولیشه” در واقع از اختیار قلب استفاده کرده، ولی در “همه شب” این رهاشدگی- همان‌طور که دوست عزیزم عاطف‌راد معتقد است- حاصل استفاده از ابدال یک هجای بلند به دو هجای کوتاه است. گرچه نگارنده معتقد است استدلال دکتر خانلری در مورد این اختیار و تنها موقعیت قابل استفاده‌اش (وزن ترانه یا رباعی) از استحکام قابل قبولی برخوردار نیست اما رواج آن در وزن شعر عامیانه‌ی فارسی، سبب پذیرش این نکته می‌شود که نیما چه بسا آن را از وزن شعر عامیانه اخذ کرده و آزموده باشد. گرچه او آن را در وزن رمل مخبون (فعلاتن) آزموده است که در هیچیک از منابع شعر فارسی توصیه و تجربه نشده است، اما چون در وزنهای رجز مطوی(مفتعلن) و رجز مطوی مخبون(مفتعلن مفاعلن ) فراوان استفاده شده، استفاده‌ی آن در رمل مخبون هم بلااشکال به نظر می‌رسد. البته نتیجه‌ی کار رضایت‌بخش نیست چون شعر رسمی فارسی فاقد ویژگیهای بیانی شعر عامیانه است (۱). همین امر سبب شده که وزن‌آرایی او در مصرعهای ۵ و ۱۳و ۱۴ و ۱۶ و ۱۷ و ۱۸ در شعر “همه شب” از حوزه‌ی وزن اصلی خارج شده است. فکر می‌کنم خود نیما هم از نتیجه‌ی کار راضی نبوده است، چراکه بعد از آن، در شعرهای “دل فولادم”، “هست شب” و “بر سر قایقش” از این وزن اسفاده می‌کند ولی آن تجربه را تکرار نمی‌کند، و اگر از اختیار ابدال هم استفاده می‌کند، از تبدیل دو هجای کوتاه به یک هجای بلند استفاده می‌کند و وارد نظم دیگری هم نمی‌شود. به هر حال می‌توان گفت که او در تمام عمرش به این می‌اندیشیده که راههای بهتر و تازه‌تری جهت گسترش وزن شعر فارسی- که رعایت آن را از اهم ضرورتها می‌دانست- پیدا کند. شاید ترکیب این دو وزن خفیف مخبون و رمل مخبون اولین پیشنهاد رسمی او در این زمینه بوده است چرا که در “همه شب” و “سیولیشه” به کاری که کرده اشاره‌ای نمی‌کند. به این ترتیب او در سال ۱۳۳۷ با سرودن یک شعر در دو وزن، رفتن به سوی وزنهای ترکیبی را به رسمیت می‌شناسد، چرا که پیش از این تاریخ شعرهایی به وسیله‌ی شاعران جوانتری که پیرو خود او بودند در دو وزن سروده شده بودند که می‌توان به کار سایه در شعر “پرده افتاد” اشاره کرد. سایه این شعر را در خرداد۱۳۳۰ در دو وزن متقارب(فعولن) و متدارک(فاعلن) سرود. جالب است که بدانیم این دو وزن هر دو از یک دایره استخراج شده‌اند یعنی ریشه‌ی آنها یکی ست. اگرچه خلیل بن احمد از استخراج فاعلن از این دایره کراهیت داشته و می‌گفته: زشت است “که ابتدا را ضعیف گردانندو بحری برعکس ترکیب متقارب تخریج کنند که آنگه سبب(۲) مفرد را بر وتد(۳) مفرد تقدیم کرده باشند.” [المعجم ، ص۵۵ ] و “بحر متدارک را اخفش اوسط وضع کرده است و در این دایره قرار داده است ” [خانلری] با اینکه این دو وزن چندان هم به هم نزدیک نیستند ولی کار شاعر از موفقیت نسبی برخوداراست . گرچه سایه شعر را با متدارک (فاعلن) شروع می‌کند و از جایی که وارد متقارب (فعولن)می شود دیگر به متدارک بر نمی‌گرددو با همان متقارب شعر را به پایان می برد
پرده افتاد فاعلن فع [فاعلاتن]
صحنه خاموش فاعلن فع
وان نمایش
که همچون فریبنده خوابی شگفت فاعلن فاعلن فاعلن فاعلن فاعلن
دل از من همی برد پایان گرفت فعولن فعولن فعولن فعل
و من فعو [فعل]
که بازیگر مات این صحنه بودم فعولن فعولن فعولن فعولن…
اهمیت کار سایه آنجاست که کار او اگر اولین نباشد بی تردید جزء اولین‌هاست. (نگارنده نمونه‌ی دیگری از این نوع متعلق به آن تاریخ یا پیش از آن ندیده است.) آنچه که نیما در شعر “شب همه شب” انجام می دهد. سال ها بعد از کار سایه است اما نمونه‌ی موفق این زمینه “آرش” سیاوش کسرایی است.که در دو وزن “رمل” [فاعلاتن] و هزج [مفاعیلن] ساخته شده است که این دو وزن هم اتفاقا از یک دایره استخراج می شوند و هم‌نژاد هستند. چیزی که در آرش بسیار استادانه انجام شده ورود و خروج کسرایی از وزنی به وزنی دیگر است طوری که ذهن با حداقل افت و خیز مواجه می شود. ببینید:
کم کمک در اوج آمد پچ پچ خفته رمل
خلق چون بحری برآشفته رمل
به جوش آمد هزج
خروشان شد هزج
برش بگرفت و مردی چون صدف هزج
از سینه بیرون داد هزج
و حال ببینید چگونه از هزج به رمل باز می‌گردد.
نظر افکند آرش سوی شهر، آرام هزج
کودکان بر بام رمل
دختران بنشسته بر روزن رمل
مادران غمگین کنار در رمل
مرد ها در راه رمل
سرود بی کلامی با غمی جانکاه دو باره هزج
ز چشمان برهمی شد با نسیم صبحدم همراه هزج
اما کاری که فروغ فرخزاد در شعر ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد انجام می دهد صورت کمال یافته‌ی کار نیما، سایه، و کسرایی است. او دو وزن مضارع اخرب مکفوف و مجتث مخبون را – که این ها هم از یک دایره استخراج می شوند – انتخاب می کند و در جریان شعر چنان آن ها را در هم می‌بافد و با استفاده از اختیارات شاعری آنها را توسعه می دهد و صورت های توسعه یافته را در هم می‌بافد که مثل یک خواب شیرین می مانند که آدمی مزه‌ی آن را در دهانش حس می کند اما اجزایش را نمی‌تواند به خاطر بیاورد ودر ذهنش باز سازی کند. در کار فروغ این دو وزن هرلحظه در کنار هم و به دنبال هم بدون فاصله می آیند و او با استفاده از امکانات ذهنی خود و اختیارات عروضی چنان آنها را به هم نزدیک می‌کند که یک خواننده‌ی عادی معمولا امکان آن را ندارد که تشخیص دهد شاعر هر لحظه روی وزن دیگری است. البته گاهی هم گرفتار می شود و وزن مخدوش می شود و نمی توان آن را به هیچیک از وزن های یادشده نسبت داد که برای شاعر نقطه قوت محسوب نمی‌شود.
ای یار ای یگانه‌ترین یار “آن شراب مگر چند ساله بود”؟ مضارع اخرب،صورت توسعه یافته
نگاه کن که در اینجا مجتث مخبون، عادی
زمان چه وزنی دارد مجتث مخبون، عادی
و ماهیان چگونه گوشت های مرا می‌جوند مضارع اخرب ، صورت توسعه یافته
چرا مرا همیشه در ته دریا نگاه می داری ؟ مجتث مخبون ، عادی
من سردم است و از گوشواره های صدف بیزارم مضارع اخرب ، صورت توسعه یافته
من سردم است و می‌دانم مضارع اخرب
که از تمامی اوهام سرخ یک شقایق وحشی مجتث مخبون،عادی
جز چند قطره خون مضارع اخرب، عادی
چیزی به جا نخواهد نماند. مضارع اخرب، عادی
به هر حال آنچه فروغ انجام می‌دهد چه آگاهانه چه ناآگاهانه ، امری است که درذهن او شکل گرفته و به طرز عجیبی ساختار قانونمند و صحیحی دارد. و در ذهن او نزدیکی موزیک این دو وزن کاملا شناخته شده است و ذهن او طوری شکل گرفته که اگر مصراع با هجای بلند آغاز شود وزن آن مضارع است و اگر با هجای کوتاه آغاز شود وزن آن مجتث است در حالیکه وزن منسرح مطوی(مفتعلن فاعلات مفتعلن فاعلات)به آنهانزدیک تراست . حتی دو وزن منسرح و مضارع به همدیگر نزدیک تر از مجتث هستند ولی ذهن فروغ هیچگاه به منسرح پرش نمی‌کند. پس این ترکیب حتی اگر برای خود او چندان روشن نبوده ، برای لایه های زیرین ذهن او کاملا شناخته و روشن بوده است.
آنچه که از این گفتار حاصل می شود این است که شاعر علاوه بر امکانات یک وزن که در عروض نیمایی – همان طور که دیدیم – بسیار متنوع است می تواند از ترکیب دو وزن هم استفاده کند. تنها چیزی که باید در نظر داشت این است که موسیقی دو وزن مورد نظر در ترکیب، دور از ذهن نباشد و فاصله‌ی موسیقایی آنها هم چنان نباشد که گوش و ذهن را آزار دهد.مثلا گمان نمی کنم مفتعلن و فعولن را بشود در کنار هم به کاربرد و موسیقی حاصل از آنها چیر دلچسبی باشد.
تا اینجا چهارگروه وزنی را دیدیم که با هم ترکیب شده بودند و حاصل کار هم خوب بود که عبارت بودند از :
گروه اول ، فعلاتن یعنی رمل مخبون با فعلاتن مفاعلن فعلاتن مفاعلن یعنی خفیف مخبون
گروه دوم ، فعولن یعنی متقارب با فاعلن یعنی متدارک
گروه سوم، فاعلاتن یعنی رمل با مفاعیلن یعنی هزج
گروه چهارم ، مضارع اخرب مکفوف یعنی مفعول فاعلات مفاعیل فاعلاتن با مجتث مخبون یعنی مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن .
این ها وزن هایی هستند که کاربرد ترکیبی آنها تجربه شده است در حالی که وزن های دیگری هم هستند که ترکیب موسیقایی آن ها آهنگ نادلچسب و آزارنده تولید نخواهد کرد اگر دلنشین نباشد به عموان نمونه و پیشنهاد.
۱- منسرح مطوی با خفیف مخبون
۲- منسرح مطوی با مضارع اخرب مکفوف
۳- منسرح مطوی با مجتث مخبون
۴- مجتث مخبون با خفیف مخبون
۵- مضارع اخرب مکفوف با هزج مقبوض (وزن ترانه)
۶- مفاعلن و مفتعلن
۷- مفتعلن و مفاعیلن
۸- فاعلاتن و فاعلات…….
می توان به این سلسله همچنان افزود چرا که غنای بالقوه‌ی عروض فارسی بخصوص بعد از اصلاحات نیما حیرت انگیز است. حتی شاعران می توانند در یک شعر از سه وزن استفاده کنند به شرط آنکه در خدمت زیبایی و غنای موسیقی شعر باشد نه از سر تفنن یا مُدزدگی و برای ارضای خاطر شیک اندیشان که هر چیزی را به صرف دیگری بودن می پذیرند.
امکانات استثنایی بحر مضارع اخرب مکفوف در عروض نیمایی
مضارع اخرب مکفوف که چهارمین بحر از سلسله یا دایره ی سوم عروض سنتی فارسی است از جمله ی اوزان فرعی دانسته شده و نظم هجاهای آن چنین است: [─ ─ ں ─ ⁄ ں ─ ں ں ⁄ ─ ─ ں ─ ⁄ ں ─ ں ں] که هجاهای آن چهارتا، چهارتا، منظم شده آهنگ آن برابر است با مستفعلن مفاعلُ مستفعلن مفاعلُ که جزء اوزان متناوب است اما چون آخرین هجای مصراع ها کوتاه است (آخرین هجا باید بلند باشد) به همین جهت یا به جای دو هجای کوتاه یک هجای بلند می آورند که رکن آخر می شود مفاعلْ. که در این صورت آهنگ آن برابر می شود با: مستفعلن مفاعلُ مستفعلن مفاعلْ= مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلاتن . و به آن مضارع مکفوف اخرب گفته اند و بسیار کم کاربرد است. یا دو هجای کوتاه را حذف می کنند که فَعَـل می ماند و آهنگ آن برابر می شود با مستفعلن مقاعلُ مستفعلن فَعَـل = مفعولُ فاعلاتُ مفاعیل فاعلن. که مضارع اخرب مکفوف نامیده می شود. پس در عروض سنتی هر کدام از این صورت ها وزن مستقلی هستند و اسم هایشان هم تفاوتی دارد ، اما در عروض نیمایی آن ها هردو در چهارچوب یک وزن قرار می گیرند و استفاده می شوند .
طبق بررسی آقای دکتر وحیدیان کامیار مضارع اخرب مکفوف ( مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلن = مستفعلن مفاعلُ مستفعلن فعلْ ) دومین وزن پرکاربرد شعر فارسی است. البته پرکاربردترین وزن شعر فارسی (بحر مجتث مخبون) هم از همان دایره ی سوم استخراج می شود که مضارع اخرب هم از آن استخراج می شود و این دایره ی سوم از ابداعات عروض‌دانان ایرانی است و خواجه نصیر در معیارالاشعار آن را “مشتبهه ی مزاحفه” نامیده است.
وزن هایی که از این دایره استخراج شده اند بسیار خوش آهنگ و دلنشین هستند. و وضع قرار گرفتن هجاها و ارکان طوری است که کلمات متنوع و زیادی در این قالب ها جا می گیرند. از این جهت دست کم دو بحر از بحور آن بسیار پرکاربرد است علاوه بر این ها بحر منسرح مطوی هم که از اوزان خوش آهنگ فارسی است از همین دایره استخراج می شود.
اما مضارع اخرب مکفوف وزنی است که در آن تقریبا از تمام اختیارات شاعری می توان استفاده کرد. و چون این وزن در عروض نیمایی از طریق ارکان دوم و سوم گسترش می یابد و در حالت گسترده هم می تواند به صورتی چندباره از اختیارات شاعری استفاده کند، امکانات بی نظیری در اختیارات شاعران قرار می دهد. این امتیاز علاوه بر آن است که در خود این وزن به طور طبیعی کلمات بیشتری می توانند مورد استفاده قرار گیرند.
اگر هر رکن بحرهای عروضی را یک الگو در نظر بگیریم- مثلا فاعلاتن یا مستفعلن یا مفاعیلن هر کدام یک الگو باشند- ذهن براساس وضع و حال و امکانات آن ها واژه ها را انتخاب می کند .
حال اگر وزنی از تکرار یک رکن تشکیل شود مثلا؛ فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن. فقط واژه هایی که به صورت ساده یا مرکب در این الگو ها جا می گیرند، می توانند در این وزن بیایند. به عنوان نمونه هیچ واژه ای که در اول یا میانه دو هجای کوتاه متوالی دارد نمی تواند دراین الگو ها جا بگیرد. (ابدیت . ضدعفونی ) اما اوزانی که از الگوهای متناوب تشکیل شوند مثل مستفعلن فعولن دارای امکانات بیشتری برای پذیرش واژه هاهستند چون دوالگوی واژه پذیری دارند و اوزانی که از الگوهای مختلف تشکیل شوند بازهم امکان بیشتری برای واژه پذیری دارند و یکی از این وزن ها – باید گفت خوش آهنگ ترین آن ها – همین وزن مضارع اخرب مکفوف است که الگو های واژه پذیری آن عبارت اند از: مفعولُ / فاعلاتُ / مفاعیلُ / فاعلن. که علاوه بر تنوع الگوهایش این امکان را فراهم می کند که به صورتی وسیع از اختیارات شاعری استفاده شود. از این نظر ( امکان استفاده از اختیارات شاعری) کمتر وزنی می تواند با آن رقابت کند. شاید تنها مجتث مخبون بتواند از این نظر با آن برابری کند. در واقع تنها اختیاری که این وزن استفاده نمی کند مربوط به وزن هایی است که با فَعَـلاتن شروع می شوند ، دراین وزن ها در رکن اول به جای فَعَـلاتن شاعر می تواند فاعلاتن بیاورد .
این امکانات وقتی در عروض نیمایی مورد استفاده قرار می گیرد با توجه به ویژگی های خود عروض نیمایی شاعر را با گشایشی ویژه مواجه می کند. اینک به مواردی می پردازیم که به آن ها امکانات استثنایی گفته ایم.
وزن پایه: مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلن = مستفعلن مفاعلُ مستفعلن فَعَـل
۱- در عروض نیمایی شاعر می تواند مصراع هایش را هر قدر که ضرورت ایجاب می کند کوتاه تر از وزن پایه بیاورد در نمودار زیر قالب های احتمالی آن به صورت نمونه ارائه شده است.
م
مف (= فع)
مفعول (= فاعل)
مفعولن
مفعول فع
مفعول فاعل
مفعول فاعلن
مفعول فاعلاتن
مفعول فاعلات فع
مفعول فاعلات مفاعیل
مفعول فاعلات مفاعیلن
مفعول فاعلات مفاعیل فع
مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن
۲- شاعردر صورت لزوم می تواند از مصراع های بلند تر استفاده کند برای این کار او می تواند به دو طریق این وزن را گسترش دهد و مصراع هایش را تا جایی که ضروری است بلند بیاورد.
الف ، با تکرار دو رکن میانی [مفعول فاعلات مفاعیل فاعلات مفاعیل فاعلن و…]
نمونه از فروغ فرخزاد شعر “ای مرز پرگهر”
از فرط شادمانی مفعول فاعلاتن
رفتم کنار پنجره ، با اشتیاق، ششصد و هفتاد و هشت بار هوا را که از غبار پهن
مفعول فاعلات مفاعیل فاعلات مفاعیل فاعلات مفاعیل فاعلات فعل
و بوی خاکروبه و……..
ب، با تکرار یکی از ارکان میانی . شاعر می تواند با تکرار فاعلاتُ یا مفاعیلُ وزن را گسترش دهد .
نمونه از فروغ فرخزاد ، شعر “ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد” تکرار فاعلاتُ
و در کنار جویبار های تو ارواح بیدها مفعول فاعلات فاعلات مفاعیل فاعلن
و این جهان پر ازصدای حرکت پاهای مردمیست مفعول فاعلات فاعلات مفاعیل فاعلن
آیا دوباره زنگ در مرا به سوی انتظار صدا خواهد برد؟
مفعول فاعلات فاعلات فاعلات مفتعلن مفعولن
توجه، در مورد نمونه ی سوم توضیح خواهیم داد که این مفتعلن و مفعولن از کجا آمده است اینجا فقط اشاره می کنیم که مفتعلن مقلوب فاعلاتُ است.
۳- استفاده از اختیار فلب . شاعران کلاسیک فقط در وزن های خاصی از اختیار قلب استفاده کرده اند. در حالیکه در عروض نیمایی بخصوص در رکن های دوم و سوم این وزن از قلب استفاده شده است. اتفاقا اولین کسی هم که در رکن دوم دست به قلب زده است خود نیماست. که در شعر “قایق” فاعلاتُ را به مفتعلن قلب کرده است [ اگر هجاهای سوم و چهارم فاعلاتُ قلب شوند به مفتعلن تبدیل می شود . این اتفاق به طور اتوماتیک در این وزن روی می دهد و تمام کسانی که با این وزن بخصوص در عروض نیمایی کار کرده اند به این مشکل برمی‌خورند که این مفتعلن از کجا پیدا می شود که گوش به آسانی آن را در نمی یابد. درست مثل این است که مفتعلن به مفاعلن فلب می شود یا برعکس در عروض کلاسیک. درحالی که ذهن هر وقت لازم می داند این دو الگو را جایگزین هم می کند یعنی از اختیار قلب استفاده می کند.]
نمونه از نیما ، شعر “قایق”
من دست من کمک ز دست شما می کند طلب مفعول فاعلات مفتعلن فاعلات فع
[ اینجا می توانستیم بگوییم که چون مفتعلن در رکن سوم آمده است پس مفاعیلُ به مفتعلن فلب شده است که در این صورت باید هجای اول با هجای دوم و هجای چهارم با هجای سوم قلب می شدند تا مفاعیلُ به مفتعلن قلب شود که بعید است و همان طورکه در نمونه های بعدی خواهید دید معمولا فاعلاتُ به مفتعلن تبدیل شده است که با یک قلب حادث می شود و آهنگشان هم نزدیک است]
نمونه از فروغ فرخزاد ، شعر ” ای مرز پرگهر”
و زیر ششصد و هفتاد و هشت قبض بدهکاری مفعول مفتعلن فاعلات مفتعلن فع لن
و روی ششصد و هفتاد و هشت تقاضای کار نوشتم: فروغ فرخزاد
مفعول مفتعلن فاعلات مفاعیل مفتعلن فاعلات مفعولن
روشن است که در رکن های دوم و چهارم مصراع اول از قلب استفاده شده است و گسترش وزن با تکرار پایه ی فاعلاتُ و قلب آن (مفتعلن) صورت گرفته است . در مصراع دوم هم به همان شکل عمل شده است و در ارکان دوم و پنجم قلب روی داده است .
۴- استفاده از اختیار ادغام . هرگاه شاعر به جای دو هجای کوتاه از یک هجای بلند استفاده کند از این اختیار استفاده کرده است . در این وزن در نقطه ی تلاقی دو رکن دوم و سوم ( آخرین هجای رکن دوم و اولین هجای رکن سوم : فاعلاتُ مَـفاعیلُ ─ ں ─ ں ں ─ ─ ں) آن جا که دو هجای کوتاه در کنار هم هستند ، می شود از این اختیار استفاده کرد که در این صورت وزن تولید شده به صورت مفعولُ فاعلاتن مفعولُ فاعلن خواهد بود . همچنین هنگامی که فاعلاتُ به مفتعلن تبدیل می شود استعداد استفاده از این اختیار ایجاد می شود که در این صورت مفتعلن (─ ں ں ─) به مفعولن(─ ─ ─) تبدیل می شود.
نمونه از نیما شعر “هاد”
هر راهی و دری مفعول فاعلن
او خواهد آمد با این خبر درست مفعول مفعولن فاعلات فع
آمد شدن که دارد ناز است ،عشوه است مفعول فاعلاتن مفعول فاعلن
ملاحظه می کنید که در رکن دوم مصراع دوم که باید فاعلاتُ (─ ں ─ ں) باشد مفعولن آمده است این مفعولن از کجا پیدا شده است ؟ در واقع اول فاعلاتُ قلب شده است به مفتعلن(─ ں ں ─)سپس به جای دو هجای کوتاه میانی آن یک هجای بلند آورده است و آن را به مفعولن تبدیل کرده است. در مصراع سوم هم فاعلاتُ مفاعیلُ (─ ں ─ ں ں ─ ─ ں) به فاعلاتن مفعولُ (─ ں ─ ─ ─ ─ ں) تبدیل شده است . در این جا هم به جای دو هجای کوتاه چهارم و پنجم یک هجای بلند آورده است.
۵- آوردن فع لن و مفعولن در پایان مصراع ها .
معمولا ارکان پایانی مصراع ها در این وزن فع،فعل،فاعل،فاعلن، فاعلاتن ،فعول، فعولن و مفاعیلن است ولی در مواردی شاعران از فع لن و مفعولن هم برای پاپان بندی مصراع ها استفاده کرده اند که معمولا در این وضعیت دنبال ایجاد موسیقی سنگینی در آخر مصراع هستند یا اینکه مصراع طوری پیش می رود که به خودی خود در پایان احتیاج دارد سر خود را خم کند و یک موسیقی اندوهناک یا سنگین و بم را القا کند. و هارمونی موجود در مصراع و بند را پربارتر سازد.
نمونه از نیما ، شعر “ری را”
گویا کسی ست که می خواند مفعول مفتعلن فع لن
در گردش شبانی سنگین مفعول فاعلاتن فع لن
نمونه از فروغ فرخزاد، شعر “ایمان بیاوریم….”
انگار از خطوط سبز تخیل بودند مفعول فاعلات مفتعلن مفعولن
خورشید بر تباهی اجساد ما قضاوت خواهدکرد مفعول فاعلات مفاعیل فاعلاتن مفعولن
در ذهن خود طناب دار تو را می بافند مفعول فاعلات مفتعلن مفعولن
۶- گاهی شاعران برای هرچه نزدیکتر کردن موسیقی این وزن به نثر و بی وزنی ، مفاعیل را به مفاعیلن تبدیل می کنند گاهی هم برای ایجاد برش های تند در موسیقی مصراع، فاعلاتُ را به فاعلاتن تبدیل می کنند (که در صورت دوم، دوهجای کوتاه به یک هجای بلند تبدیل شده است) و بعد از آن ها معمولا یک یا دو رکن می آورند که معمولا مفعولن ، فع لن و فع است
نمونه ، یکی از موفق ترین نمونه های آن را اسماعیل خویی در شعر “باید کمی بخوابم” ارائه کرده است.
آغازه ام مفعول فع
موسیقی صبور همین گندزار بود مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن
شبخوانی گروهی غوکانش را می گویم مفعول فاعلات مفاعیلن مفعولن فع
که تک نوازهای ویژه ی خود را داشت مفعول فاعلات مفتعلن مفعولن
خرناسه های فردی خوکانش را می گویم مفعول فاعلات مفاعیلن مفعولن فع
نمونه از فروغ فرخزاد ، شعر “بعد از تو”
بعد از تو ما صدای زنجره ها را کشتیم مفعول فاعلات مفتعلن مفعولن
و به صدای زنگ ، که از روی حرف های الفبا برمی خاست
مفعول فاعلات مفاعیل فاعلات مفعولن فع لن
و به صدای سوت کارخانه های اسلحه سازی دل بستیم
مفعول فاعلات فاعلات فاعلات مفاعیلن فع لن
نمونه از فروغ فرخزاد ، شعر” آیه های زمینی”
و سبزه ها به صحرا ها خشکیدند مفعول فاعلاتن مفعولن فع
و ماهیان به دریا ها خشکیدند مفعول فاعلاتن مفعولن فع
حال اگر بخواهیم به امکاناتی که این وزن در اختیار شاعران می گذارد توجه کنیم دنیایی از موسیقی و آهنگ های مختلف را در خواهیم یافت که یک شعر می تواند در خود جای دهد . و تاثیر گذاری شعر را متناسب با فضای فکری و عاطفی شعر و طنین آن را هرچه بیشتر بم و اندوهگین سازد. یا آن را برکشد و موسیقی آن را مقطع و پرطنین سازد.
در اینجا قسمتی از شعر “بعد از تو” را نقل می کنیم تا نمونه ای باشد از تنوع موسیقی و امکانات زبانی این وزن.
بعد از تو ما که جای بازیمان زیر میز بود
از زیر میز ها
به پشت میز ها
و از پشت میز ها
به روی میز ها رسیدیم.
و روی میز ها بازی کردیم
و باختیم ، رنگ تو را باختیم ، ای هفت سالگی.
بعد از تو ما به هم خیانت کردیم
بعد از تو ما تمام یادگاری ها را
با تکه های سرب، و با قطره های منفجر شده ی خون
از گیجگاه های گچ گرفته ی دیوارهای کوچه زدودیم
بعد از تو ما به میدان ها رفتیم
و دادکشیدیم:
“زنده باد
مرده باد”….
فروغ فرخزاد
کارگاه عروض- درس ۸- اوزان چندپایه در عروض نیمایی
در بحث قبلی درباره‌ی وزنهای تک پایه یا مکررالارکان یا متشابه الارکان در عروض نیمایی بحث کردیم و به مساله‌ی پایان بندی مصراعها که در اوزان تک پایه بسیار مهم است پرداختیم. در این بحث به اوزان چند پایه می‌پردازیم. در این وزنها که از تکرار یک پایه یا رکن عروضی پدید نمی‌آیند خطر غلطیدن به بحر طویل گویی وجود ندارد جز در جاهایی که اشاره خواهیم کرد. بحر طویلها معمولا از وزنهای تک پایه تولید می‌شوند.
چیزی که درباره‌ی اوزان چند پایه [دو پایه یا بیشتر] یا همان متناوب الارکان و مختلف الارکان مطرح می‌شود این است که در این وزنها استعداد گسترش وجود ندارد و عروض نیما در اوزان تک پایه جوابگوست نه در این وزنها. به اصطلاح در وزنهای مرکب که از ترکیب دو یا چند رکن متفاوت پدید می‌آیند توصیه‌های نیما صدق نمی‌کند.
در پاسخ باید گفت که اوزان چند پایه دو دسته‌اند :
۱– اوزان متناوب‌الارکان
۲- اوزان مختلف‌الارکان.
۱- اوزان متناوب‌الارکان ، وزنهایی هستند که از تناوب دو رکن پدید می‌آیند و دو دسته‌اند :
الف- وزنهایی که آرام و غیر خیزابی هستند
ب- وزنهایی که تند و خیزابی هستند
الف- وزنهایی را آرام و غیر خیزابی می‌گوییم که در آنها فاصله‌ی میان نیم مصراعها عمیق نیست و می‌توان یک مصراع را بدون درنگ و یا با درنگ نامحسوسی خواند، مثل همین وزن مجتث (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن ). این گونه وزنها که در عین حال صورت سالم و محذوف دارند گاهی مثل همین بحر مجتث هر دو صورت آن رایج است و در بعضی وزنها فقط یک صورت آن رایج است مثلا صورت محذوف آن.
این گونه وزنها در عروض نیمایی به آسانی وزنهای تک پایه گسترش پیدا می‌کنند. کافی است که تناوب دو پایه ادامه پیدا کند مثل مفتعلن فاعلات مفتعلن فاعلات مفتعلن فع که دو رکن نسبت به اصل اضافه دارد و یا مثل مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع که یک رکن و یک هجا نسبت به اصل اضافه دارد و صورت گسترده‌تری از وزن اصلی است. در عین حال صورت کوتاه این وزنها هم می‌تواند به راحتی مورد استفاده قرار گیرد. یعنی مانند وزنهای تک پایه تمام زحافات ممکن این وزنها هم می‌تواند در یک شعر نیمایی مورد استفاده قرار گیرد. چه کوتاهتر از اصل باشند چه بلندتر. مثل مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن که وزنهای مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن و مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع نیز از آن مشتق شده‌اند. بعضیها چنین تصور می‌کنند که در این گونه وزنها عروض نیمایی در کوتاه آوردن مصراعها هیچ مشکلی ندارد، یعنی شاعری که می‌خواهد در این وزن شعر بگوید، بلندترین صورت مصراع او [مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن] خواهد بود. در حالیکه صورت کوتاه آن، تنوع فراوانی دارد. حال آنکه همان طور که فبلا هم گفتیم شاعر می‌تواند همین وزن را توسعه دهد و مصرعهای بلندتر هم بیاورد. اینک به نمودار فرضی اختیار شاعر در این وزن نگاه کنید .
م
مف
مفا
مفاعل
مفاعلن فع
مفاعلن فَعَلن
مفاعلن فعلن
مفاعلن فَعَلات
مفاعلن فعلاتن
مفاعلن فعلاتن فع [= مف ]
مفاعلن فعلاتن فَعَل [= مفا ]
مفاعلن فعلاتن مفاع
مفاعلن فعلاتن مفاعلن
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن [ فع لن ]
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن
تذکر: بار دیگر تاکید می‌کنیم که در این وزنها هم راه گسترش همان است که در اوزان تک پایه وجود داشت یعنی شاعر می‌تواند ارکان مورد نظر را به صورت متناوب و به تعداد ضرور تکرار کند.
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن فع
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن مفا [= فَعل]
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن مفاعلن
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن
مفاعلن فعلاتن…
توجه- دوستان توجه داشته باشند که ما معتقدیم در وزنهای متناوب، دو رکن متناوب آن به عنوان یک واحد موسیقایی [ایقاع] تکرار می‌شود به همین دلیل وقتی تناوب ارکان به هم بخورد نظام موسیقایی کار به هم می‌ریزد. شاید به‌ندرت- در این وزنها- برای شاعر این موقعیت پیش بیاید که گسترش وزن را با تکرار یک پایه انجام دهد، مثلا به شکل مفاعلن فعلاتن فعلاتن فعلاتن مفاعلن فعلاتن یا مفاعلن فعلاتن مفاعلن مفاعلن مفاعلن فعلاتن. گرچه این امر روی کاغذ شدنی است اما اجرای عملی آن در شعر نیاز به تمرین و تسلط بسیار زیاد بر امر وزن و زبان دارد.
توجه- همان طور که پیش از این هم تذکر دادیم، وزنهای متناوب صورت سالم و محذوف دارند مثلا مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن صورت محذوف مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن است. همچنین مفتعلن فاعلات مفتعلن فع که صورت محذوف یا مقصور یا مجبوب مفتعلن فاعلات مفتعلن فاعلات (فاعلن) است. همچنین مستفعلن مفاعل مستفعلن فعل[= مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن] و جز اینها … هم جزء اوزان مثناوب دسته‌ی اول هستند و با تکرار پایه‌های متناوب آنها گسترش می‌یابند. حال به نمودار فرضی دو وزن اخیر توجه می‌کنیم.
۱- مفتعلن فاعلات مفتعلن فع
م
مف
مفتعل
مفتعلن
مفتعلن فا
مفتعلن فاع
مفتعلن فاعلات
مفتعلن فاعلات فع[= مف]
مفتعلن فاعلات مفتعل
مفتعلن فاعلات مفتعلن
مفتعلن فاعلات مفتعلن فع [= مف]
مفتعلن فاغلات مفتعلن فاعلات
مفتعلن فاغلات مفتعلن فاعلات فع
مفتعلن فاعلات مفتعلن فاعلات مفتعل
مفتعلن فاعلات مفتعلن فاعلات مفتعلن
مفتعلن فاعلات مفتعلن فاعلات مفتعلن فع…
توجه- در عین حال در این وزن این امکان نیز وجود دارد که ار میانه باز شود و رکن فاعلات تکرار شود مثل:
مفتعلن فاعلات فاعلات مفتعلن فع
مفتعلن فاعلات فاعلات مفتغلن فاعلات مفتعلن فع
۲- مستفعلن مفاعل مسفعلن فعل ( = مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن)
م
مس (= فع)
مستف (= فاعل)
مسفعل
مستفغلن
مسثفعلن فع
مستفعلن فعل
مستفعلن مفاعل
مستفعلن مفاعل فع (= مس)
مستفعلن مفاعل فاعل (= مستف )
مستفعلن مفاعل مستفعل
مستفعلن مفاعل مستفعلن فع
مستفعلن مفاعل مسثفعلن فعل
* مستفعلن مفاعل مستفعلن مفاعل فاعل (= مستف)
مستفعلن مفاعل مستفعلن مفاعل مستفعل
مستفعلن مفاعل مستفعلن مفاعل مستفعلن فعل …
حالا برای آنکه ببینیم این امر واقعا ممکن است مصرعهایی را در این وزنها نقل می‌کنیم که در آنها توسعه‌ی ارکان با موفقیت اجرا شده است.
۱) مجتث مخبون ( مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن)
بیا به آب زنیم مفاعلن فعلن
دراین کرانه که حسرت درون کوچه‌ی آن سرد سرد می‌لرزد
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن
بیا به آب زنیم . مفاعلن فعلن
۲) مضارع اخرب مکفوف (مستفعلن مفاعل مستفعلن فعل)
ای صوفیان سرخوش میخانه‌ی الست مستفعلن مفاعل مستفعلن فعل
ای لولیان مست به ایام کرده پشت به خیام کرده رو
مستفعلن مفاعل مستفعلن مفاعل مستفعلن فعل
ای عاشقان او مستفعلن فعل
راهم دهید آی ، پناهم دهید آی. مستفعلن مفاعل مستفعلن فعل
[مهدی اخوان ثالث]
۳) منسرح مطوی منحور (مفتعلن فاعلات مفتعلن فع )
پنجره تنهاست مفتعلن فع
پنجره مشغول شانه کردن ذهنی است در سراسر کوچه
مفتعلن فاعلات مفتعلن فاعلات مفتعلن فع
ذهن بزرگی که از بهار به جا ماند مفتعلن فاعلات مفتعلن فع
می‌بینیم که این کار نه فقط در نظریه بلکه در عمل قابل اجراست و نه تنها در این وزنها بلکه در تمام وزنهایی که چنین وضعیتی دارند عملی است. اینک ببینیم در گروه دوم وضع چگونه است.
ب- وزنهای متناوب خیزابی:
مهمترین ویژگی این وزنها این است که میان نیم مصراعهای آنها درنگ عمیقی هست که معمولا اجازه نمی‌دهد که بتوانیم مصراعها را به پایه‌های وزنی کوچکتر تقسیم کنیم در واقع در این وزنها هر نیم مصراع یک واحد وزنی یا موسیقایی بسیط است، و قابل تجزیه به اجزای کوچکتر نیست ، چراکه اگر آنها را به اجزای کوچکتر تقسیم کنیم اجزای آن نشان دهنده‌ی موسیقی مصراع نیست . مثلا وقتی که وزن مستفعلن فعولن (= مفعول فاعلاتن) را در نظر بگیریم. ترکیب دو رکن متناوب ، یک واحد موسیقایی ساخته که در عروض سنتی قابل تجزیه نیست زیرا، نه فعولن به تنهایی ربطی به موسیقی حاصل از ترکیب مستفعلن فعولن دارد نه مستفعلن. با وجود این، برخی از این وزنها هم در عروض نیمایی گسترش لازم را می‌پذیرند و موسیقی دیگری تولید می‌کند. و بعضی هم به هیچ وجه اجازه‌ی شکستن واحدهای وزنی را نمی‌دهند مثلا شما نمی‌توانید وزن فعلات فاعلاتن را بشکنید یا گسترش دهید زیرا ساختار نیم مصراعهای آن به گونه‌ای است که به صورت تجزیه شده موزیک لازم و متناسب را پدید نمی‌آورند. این وزن را فقط می‌شود در حد یک نیم مصراع کوتاه کرد و یک نیم مصراع بلند.
فعلات فاعلاتن
فعلات فاغلاتن فعلات فاعلاتن
فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن
توجه– اگر تعداد فعلات فاعلاتن‌ها را از سه تا بالاتر ببریم به دام یک شبه بحر طویل خواهیم افتاد یا بهتر است بی‌تعارف بگویم به دام یک بحرطویل که از ارکان متناوب پدید آمده، خواهیم افتاد و این، با غرض واضع این عروض، متناقض خواهد بود. نمونه‌هایی که در این وزن داریم گواه ادعای ماست .
اگر این کبود خاموش سراچه‌ی شیاطین
تن زهرگین به گلبرگ ستارگانش آراست
وگرم نسیم این شب
به درنگ نیلگون خواند
به نگاه آهوان
– بر لب چشمه‌سار- سوگند
که نشنوم حدیثی….
شفیعی کدکنی [درخت روشنایی]
توجه– چیزی که در اینجا باید بگویم این است که دراین دسته وزنهای متناوب باید تجربه را میزان قرار داد. اگر وزنی عملا اجازه‌ی گسترش داد، می‌شود آن را توسعه داد و اگر وزنی اجازه نداد، اصرار، نتیجه‌ای جز تصنع و تظاهر- که نسبتی با هنر ندارند- نخواهد داشت. باز باید با تاکید بگویم: اینکه یک یا چند وزن خود را به دلخواه دوستان، مانند وزنهای تک پایه گسترده نمی‌شوند بلکه به شیوه‌ای که امکانات ویژه‌ی آنها اجازه می‌دهد عمل می‌کنند، دلیل نقض نظریه‌ی عروضی نیما نیست- هر چند خود آن بزرگوار هم به این امر اشراف داشته است و اشاراتی به این اشراف دارد- چرا که نظریه‌ها به گرایشهای عمده نظر دارند نه استثناها. مثلا وزن مستفعل مفعولن به راحتی قابلیت گسترش دارد ولی مفاعلن فاعلن اجازه‌ی گسترش نمی‌دهد.
دوستان توجه داشته باشند که در وزن مستفعل مفعولن شاعر می‌تواند مستفعل را به مفعولن و مفعولن را هم به مستفعل تبدیل کند. یعنی به جای دو هجای کوتاه یک هجای بلند بیاورد یا به جای یک هجای بلند دو هجای کوتاه، که این کار به تکرار یکی از ارکان منتج می‌شود که با اصل وزن و اختیارات شاعری منافاتی ندارد.
مفعولن
مستفعل مفعولن
مفعولن مفعولن
مستفعل مفعولن فع
مستفعل مفعولن مستفعل فع
مستفعل مستفعل مفعولن مستفعل مفعولن
مستفعل مفعولن مفعولن مفعولن فع
و…….
نمونه‌ی موفق در این وزن شعر “آزادی” از ه.ا.سایه است، نگاه کنید.
ای شادی مستفعل ( =مفعولن)
آزادی! مستفعل(= مفعولن)
ای شادی آزادی! مستفعل مفعولن
…………….
غمهامان سنگین است مفعولن مفعولن
دلهامان خونین است مفعولن مفعولن
از سر تا پامان خون می‌ریزد مفعولن مفعولن مفعولن
ما سر تا پا زخمی مفعولن مفعولن
ما سر تا پا خونین مفعولن مفعولن
ما سر تا پا دردیم مفعولن مفعولن
ما این دل عاشق را مستفعل مفعولن
در راه تو آماج بلا کردیم مستفعل مستفعل مفعولن
وقتی که زبان از لب می‌ترسید مستفعل مفعولن مفعولن
وقتی که قلم از کاغذ شک داشت مستفعل مفعولن مفعولن
حتی، حتی حافظه از وحشت در خواب سخن گفتن می‌آشفت.
مستفعل مستفعل مستفعل مفعولن مفعولن.
………….
پس در عمل می‌شود در عروض نیمایی کارهایی کرد که به هیچ وجه در عروض کلاسیک نمی‌شد به آن حتی فکرکرد .
….
۲- وزنهای مختلف‌الارکان
وزنهایی که مثل مفعول مفاعلن مفاعیلن (هزج مسدس اخرب مقبوض) قابل توجیه به ارکان متناوب هستند مثل مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن که به صورت مستفعلن مفاعل مستفعلن مفا[ = فعل] هم می‌تواند تقطیع شود- و ما از همین روش استفاده کرده‌ایم.- یا همین وزن مفعول مفاعلن مفاعیلن که می‌تواند به صورت مستفعل فاعلات مستفعل (= مفعولن) تقطیع شود که نشان می‌دهد پایه‌ی کامل [چهار رکنی ] آن متناوب بوده است که در عروض فارسی رایج نشده است. چرا که موزیک آن مختل و معلول است و قابل اجرا نیست.
همچنین است صورت محذوف همین وزن یعنی هزج مسدس مقبوض محذوف که حدیقه‌ی سنایی هم در آن سروده شده است . مفعول مفاعلن فعولن = مستفعل فاعلات فع لن[= مستف = فاعل] .
آنچه که باید در نظر داشته باشیم این است که ریشه و اصل تمام وزنهای مختلف الارکان را علیرغم عروض سنتی، می‌توان به صورت متناوب توجیه کرد که در اثر تغییراتی که ارکان آنها پذیرفته به صورت حاضر درآمده‌اند مثلا وزن فاعلاتن مستفعلن فاعلاتن مستفعلن که در زبان فارسی به صورت کامل و سالم چهار رکنی یا به سیاق عربی مثمن به کار نرفته است بلکه به صورت سه رکنی (مسدس) ساخته شده، که صورت سالم آن یعنی: فاعلاتن مستفعلن فاعلاتن هم مورد اقبال قرار نگرفته، برای همین آن را به صورت غیر سالم به کار برده‌اند ، یعنی از فاعلاتن، فعلاتن ساخته اند، و از مستفعلن، مفاعلن. یعنی در هر دو رکن فاعلاتن و مستفعلن هجای بلند اول را کوتاه کرده‌ند که این کار را خبن یا مخبون کردن می‌گفتند در نتیجه مانده: فعلاتن مفاعلن فع لن(= فعلن) یعنی خفیف مسدس مخبون محذوف یا اصلم که به صورت دیگری قابل توجیه نیست.
این گونه وزنها هم، در عروض نیمایی از میانه قابل گسترش هستند با تکرار دو رکن متناوب یا یکی از ارکان. در عین حال باید بدانیم که این وزن بخصوص در عروض نیمایی جزء زحافات وزن مجتث مخبون قرار می‌گیرد و به صورت مستقل مطرح نیست. به نمودار مجتث مخبون مراجعه کنید.
نگاهی به وزن شعر “در نور گلهای مهتابگون اقاقی” از دکتر محمد رضا شفیعی کدکنی (م.سرشک)
در زیر باران ابریشمین نگاهت
بار گر
ای گل سایه ُرست چمنزار تنهایی من
چون جلگه‌ی سبز و شاداب گشتم
در تیرگیهای بیگانه با روشنایی
همراز مهتاب گشتم .
امشب به شکرانه‌ی بارش پرنثار نگاهت
ای ابر بارانی مهربانی
من با شب و جوی و ساحل غزل می‌سرایم
زین خشک‌سالان و بی‌برگی دیرگاهان
تا جوشش و رویش لحظه‌های ازل می‌گرایم
در پرده‌ی عصمت باغهای خیالم
چون نور و چون عطر جاری است
شعر زلال نگاهت
دوشیزه‌ر از حقیقت….
[بخشی از شعر ، به نقل از آیینه‌ای برای صداها ص۱۲۶ و ۱۲۷]
این شعر در وزن مجتث سروده شده است. می‌دانیم که وزن مجتث از تکرار پایه‌ی مستفعلن فاعلاتن به صورت متناوب پدید می‌آید که هم صورت سالم آن و هم صورت غیر سالم آن در زبان فارسی به کار رفته است و پرکاربردترین وزن شعر فارسی، یکی از زحافات آن است که مجتث مثمن مخبون محذوف است:
کمند سعدی اگر شیر بیشه صید کند تو در کمند نیایی که آهوی حرمی
وزن شعر “در نور گل …” هم از همین مستفعلن فاعلاتن منشعب شده است. به این شکل که دو رکن اول آن به صورت مستفعلن فاعلاتن می‌آید. و سپس به صورت مخبون محذوف درمی‌آید. یعنی مستفعلن به فعولن تبدیل می‌شود* و این رکن فعولن پایه‌ی گسترش وزن می‌گردد. و یک وزن بسیار دلنشین پدید می‌آورد در زیر ما دو بند آن را می‌نویسیم و وزنش را جلویش می‌نویسیم. شما با بررسی موضوع متوجه خواهید شد که عروض نیمایی از چه امکانات وسیعی برخوردار است، که تا به حال کمتر به آن توجه شده است.
در زیر باران ابریشمین نگاهت مستفعلن فاعلاتن فعولن فعولن
بار دگر مستفعلن
ای گل سایه رست چمنزار تنهایی من فاعلاتن فعولن فعولن فعولن فعولن
چون جلگه‌ای سبز و شاداب گشتم مستفعلن فاعلاتن فعولن
در تیرگیهای بیگانه با روشنایی مستفعلن فاعلاتن فعولن فعولن
همراز مهتاب گشتم مستفعلن فاعلاتن
امشب به شکرانه‌ی بارش پرنثار نگاهت مستفعلن فاعلاتن فعولن فعولن فعولن
ای ابر بارانی مهربانی مستفعلن فاعلاتن فعولن
من با شب و جوی و ساحل غزل می‌سرایم مستفعلن فاعلاتن فعولن فعولن…..
با توجه به آنچه که آمد نتیجه می‌گیریم که در وزنهای متناوب یا مختلف‌الارکان شاعر می‌تواند با تکرار یک پایه یا دو پایه‌ی متناوب یا حتی شاخه‌ای از یکی از ارکان مثل وزن بالا به گسترش وزن شعر خود بپردازد و مصرعهایش را در جایی تمام کند و ببندد که سخنش تمام می‌شود یا موقعیت مصرع ایجاب می کند.
——————————————————————–
* : مستفعلن چون مخبون شود به صورت مفاعلن درمی‌آید و مفاعلن چون محذوف شود به صورت مفاع ِ در می‌آید که برابر فعولُ است که آن هم اشباع می‌شود و به شکل فعولن درمی‌آید.
————————————————————————-
درس آخر
استفاده از دو وزن یا بیشتر در یک شعر .
تمرین.
ابیات زیر را تقطیع هجایی نوع اختیار استفاده شده در آنها را معین کنید و سپس آنها را تقطیع به ارکان نمایید.
۱- آرزو را و حسد را مده اندر دل جا گر همی خواهی تا خانه به ماران ندهی
آ │ ر ِ| زو│ را│ و│ حَ│ سَد│ را│ مَ │ د ِ │ هَن│ دَر│ دِل │ جا │
─ ں ─ ─ ں ں ─ ─ ں ں ─ ─ ─ ─
گر│ هَ │می│خا │ هی │تا │ خا│ ن ِ│ ب ِ│ ما │ را│ نَ │ دَ │هی
─ ں ─ ─ ─ ─ ─ ں ں ─ ─ ں ں ─
هجاهای ۵ و۶ مصراع اول کوتاه‌اند که در مقابل آنها یک هجای بلند آورده است هجاهای ۱۲ و ۱۳ مصرع دوم کوتاه‌اند که در مصراع اول به جای آنها یک هجای بلند آورده است یعنی دو بار از اختیار ادغام استفاده کرده است.
۲- سخن حجت بپذیر و نگر تا به گزاف سخنش را به ستوران خراسان ندهی
سُ │خَ│ ن │ِ حج│ جَت │ بِپ│ ذی│ رُ│ ن │ِ گَر│ تا │ب ِ│ گَ│ زاف│
ں ں ─ ─ ─ ─ ─ ں ں ─ ─ ں ں ─
سُ │خَ│ نَش│ را │ب ِ │ سُ │ تو │ را │ ن │ِ خُ │ را│ سا│ نَ │ دَ │هی │
ں ں ─ ─ ں ں ─ ─ ں ں ─ ─ ں ں ─
در مصراع اول در هجای سوم از بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه استفاده کرده و در هجای پنجم از اخیار ادغام استفاده کرده است
۳- چه چیز بهتر و نیکوتر است در دنیی سپاه نی ، ملکی نی، ضیاع نی، رمه نی
۴- سخن شریفتر و بهتر است سوی حکیم ز هرچه هست در این رهگذار بی معنی
۵- کیسه هنوز فربه است با تو از آن قوی دلم چاره چه خاقانی اگر کیسه رسد به لاغری
۶- هنگام سپیده دم خروس سحری دانی که چرا همی کند نوحه گری؟
۷- همه دیدار و هیج فایده نه راست چون سایه سپیدارند
۸- مردمان ای برادر از عامه نه به فعلند بل به دیدارند
۹- ناگاه گلستانش پدید آرد گلها چون گشت بیابانش ز دیدار تو پنهان
۱۰- تو چه گویی که اگر عقل نبودستی یک تن از مردم سالار هزار استی
اختیارات وزنی
همان طور که دیدیم اختیارات زبانی تسهیلاتی در تلفظ واژه ها برای شاعر فراهم می‌آورد تا به ضرورت وزن از آن استفاده کند بدون آن که در وزن تغییری ایجاد شده باشد .در حالی که اختیارات وزنی این امکان را فراهم می آوردکه شاعر تغییرات کوچکی در وزن شعر ایجاد کند. تغییراتی که گوش فارسی زبانان آن را زشت نمی یابد و عیب نمی شمارد.
اختیارات وزنی در ساده ترین نوع خود چهار نوع‌اند :
۱- بلند بودن آخرین هجای مصراع ها . هجای پایانی مصراع ها همیشه بلند به حساب می‌آید و با علامت (─) نشان داده می شود چه کوتاه باشد چه بلند ، چه کشیده . [اگر آخرین هجای مصراع کشیده باشد (─ ﮞ) علامت هجای کوتاه را از آن حذف می کنیم تا فقط (─ ) بماند و اگر آخرین هجا ، کوتاه باشد علامت ( ﮞ ) آن را حذف کرده به جای آن از علامت هجای بلند ( ─ ) استفاده می کنیم .
سرو را مانی ولیکن سرو را رفتار نه ماه را مانی ولیکن ماه را گفتار نیست.
سَرو │ را│ ما│ نی│ وَ│ لی│ کن│ سَرو│ را│ رَف│ تار│ نه
─ ﮞ ─ ─ ─ ﮞ ─ ─ ─ ﮞ ─ ─ ─ ﮞ ─
ما ه │ را│ ما│ نی│ وَ│لی │ کن│ ما ه│ را │ گف│ تار│ نیست
─ ﮞ ─ ─ ─ ﮞ ─ ─ ─ ﮞ ─ ─ ─ ﮞ ─
همان طور که ملاحظه می کنید آخرین هجای مصراع اول کوتاه است و آخرین هجای مصراع دوم کشیده است ، اما در هر دو حالت از علامت هجای بلند( ─ ) استفاده کرده ایم این نکته که قبلا هم به آن اشاره کرده بودیم از اختیارات وزنی است [ دوستانی که با عروض سنتی الفتی دارند ممکن است در این مورد با ما هم عقیده نباشند چون در عروض سنتی به این موضوع چنین برخورد نمی کنند]
۲- آوردن فاعلاتن به جای فعلاتن در رکن اول اوزانی که با فعلاتن شروع می شوند .مثل :
ﮞ ﮞ ─ ─ │ ﮞ ﮞ ─ ─│ ﮞ ﮞ ─ ─ │ ﮞ ﮞ ─│
فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن
ﮞﮞ─ ─ │ ﮞ ─ ﮞ ─ │ ﮞ ﮞ ─
فلاتن مفاعلن فعلن
و….شاعرمی‌تواند دررکن اول [ تاکید می‌کنم فقط در رکن اول ] به جای فعلاتن ( ﮞ ﮞ ─ ─ ) فاعلاتن(─ ﮞ ─ ─) بیاورد.البته بدیهی است که عکس قضیه درست نیست یعنی نمی تواند به جای فاعلاتن از فعلاتن استفاده کند به بیت زیر توجه کنید
یاد باد آن که زما وقت سفر یاد نکرد به وداعی دل غمدیده ی ما شاد نکرد
حافظ
یا د │ با│دان│ ک │ِ ز │ِ ما│ وق│ ت │ِ سَ│ فَر│ یاد │نَ │ کرد
─ ﮞ ─ ─ ﮞ ﮞ ─ ─ ﮞ ﮞ ─ ─ ﮞ ﮞ ─
ب ِ│و│ دا│عی│ د │ِ ل │ِ غَم│ دی │د │ِ ی │ِ ما│ شاد │نَ │کرد
ﮞ ﮞ ─ ─ ﮞ ﮞ ─ ─ ﮞ ﮞ ─ ─ ﮞ ﮞ ─
فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن
─ ﮞ ─ ─ │ ﮞ ﮞ ─ ─ │ ﮞ ﮞ ─ ─ │ﮞ ﮞ ─
ﮞ ﮞ ─ ─│ ﮞ ﮞ ─ ─ │ ﮞ ﮞ ─ ─ │ﮞ ﮞ ─
فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن
همان طور که ملاحظه می کنید در رکن اول مصرع اول این بیت به جای فعلاتن از فاعلاتن استفاده شده است و در رکن اول مصرع دوم همان فعلاتن است البته این اختیار بسیار پرکاربرد است،گاهی در تمام مصرعهای یک شعر از این اختیار استفاده می شود . حال به بیت زیر توجه کنید.
منم و راه و رسم تازه‌ی گل تا گشایم زبان آتش دل
مَ │نَ │ مُ│ را │ هُ│ رَس│ م │ِ تا│ ز │ِ ی │ِ گل│
ﮞ ﮞ ﮞ ─ ﮞ ─ ﮞ ─ ﮞ ﮞ ─
تا│گ│ُ شا│ یَم│ زَ│ با │ ن │ِ آ│ تَ│ ش │ِ دل
─ ﮞ ─ ─ ﮞ ─ ﮞ ─ ﮞ ﮞ ─
فعلاتن مفاعلن فعلات
ﮞ ﮞ ─ ─ │ ﮞ ─ ﮞ ─ │ ﮞ ﮞ ─
─ ﮞ ─ ─│ ﮞ ─ ﮞ ─ │ ﮞ ﮞ ─
فاعلاتن مفاعلن فعلات
ملاحظه می کنید در مصراع اول، رکن اول فعلاتن(ﮞ ﮞ ─ ─) است در حالیکه در مصراع دوم، رکن اول فاعلاتن (─ ﮞ ─ ─) است و شاعر از این اختیار استفاده کرده است .
توجه داشته باشید که اگر در رکن اول وزنی فعلاتن به فاعلاتن تبدیل شد نام وزن تغییر نمی کند فقط شاعر از یک اختیار استفاده کرده است .
۳- آوردن یک هجای بلند به جای دو هجای کوتاه
شاعر می تواند در میانه ی مصراع به جای دو هجای کوتاه کنارهم یک هجای بلند بیاورد
ﮞ ﮞ ─ ─ │ ﮞ ﮞ ─ ─ │ ﮞ ﮞ ─ ─
ﮞ ﮞ ─ ─ │ ─ ─ ─ │ ─ ─ ─
همان طور که در نمونه های بالامی‌بینید در رکن های دوم و سوم در مصراع دوم به جای دو هجای کوتاه یک هجای بلند آمده است و فعلاتن رابه مفعولن تبدیل کرده است به نمونه ی زیر توجه کنید .
هر چه داری اگر به عشق دهی کافرم گر جوی زیان بینی
هر│ چ │ِ دا│ ری│ ا│َ گر│ ب │ِ عش ق│ د│َهی│
─ ﮞ ─ ─ ﮞ ─ ﮞ ─ ﮞ ﮞ ─
کا│ فَ │ رَم│ گَر│ ج │ُ وی│ ز │ِ یان│ بی│ نی │
─ ﮞ ─ ─ ﮞ ─ ﮞ ─ ─ ─
فاعلاتن مفاعلن فَعَلن
─ ﮞ ─ ─ │ ﮞ ─ ﮞ ─ │ ﮞ ﮞ ─
─ ﮞ ─ ─ │ ﮞ ─ ﮞ ─ │ ─ ─
فاعلاتن مفاعلن فَع لن
ملاحظه می کنید که هجاهای نهم و دهم در مصراع اول کوتاه هستند در حالیکه در مصراع دوم به جای آنها یک هجای بلند آورده است.
گل به سلام چمن آمد بهار گه به سپاس آمد گل پیش خار
گل│ ب │ِ سَ │لا│ م │ِ چَ│ مَ│ نا│ مَد│ بَ │هار
─ ﮞ ﮞ ─ ﮞ ﮞ ﮞ ─ ─ ﮞ ─
گه│ ب │ِ س │ِ پا│ سا│ مَد│ گل│ پی│ ش │ِ خار
─ ﮞ ﮞ ─ ─ ─ ─ ─ ﮞ ─
مفتعلن مفتعلن فاغلن
─ ﮞ ﮞ ─ │ ﮞ ﮞ ﮞ ─ │ ─ ﮞ ─
─ ﮞ ﮞ ─ │ ─ ─ ─ │ ─ ﮞ ─
مفتعلن مفعولن فاغلن
می بینید که در مصراع اول هجاهای ششم وهفتم کوتاه هستند و در مصراع دوم به جای آن ها یک هجای بلند آمده است . [البته در هجای پنجم هم از اختیار بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه استفاده شده است]
باید توجه کنید که در صورتی که این ابدال اتفاق افتاده باشد معمولا تعداد هجاهای یکی از مصراع ها کمتر از دیگری است در مثال بالا مصرع اول یازده هجاست در حالیکه مصراع دوم ده هجاست. هر گاه در تقطیع متوجه شدید که تعداد هجاهای یک مصراع از دیگری بیشتر است بدانید که به احتمال قوی از اختیار ابدال استفاده شده است.
نماند تیری در ترکش قضا که فلک سوی دلم به سر انگشت امتحان نگشود
نَ│ مانـــد │ تی│ ری│ در│ تر │ ک │ِ ش │ِ قَ│ ضا │ک │ِ فَ│ لَک
ﮞ ─ ﮞ ─ ─ ─ ─ ﮞ ﮞ ﮞ ─ ﮞ ﮞ ─
سو│ ی │د│ لَم │ ب │ِ سَ│ رَن│ گُش│ ت │ِ ام│ تَ│ حان│ نَ│ گُ│ شود
─ ─ ﮞ ─ ﮞ ﮞ ─ ─ ﮞ ─ ﮞ ─ ﮞ ﮞ ─
مفاعلن مفعولن مفاعلن فَعَلن
ﮞ ─ ﮞ ─ │ ─ ─ ─ │ ﮞ ﮞ ﮞ ─ │ ﮞ ﮞ ─
ﮞ ─ ﮞ ─ │ ﮞ ﮞ ─ ─ │ ﮞ ─ ﮞ ─ │ ﮞ ﮞ ─
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فَعَلن
در این بیت از اختیارات زیادی استفاده شده است اگر توجه کنید در هجای اول مصراع دوم از کوتاه تلفظ کردن مصوت بلند و در هجای دوم همان مصراع از بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه استفاده شده است و در مصراع اول به جای هجاهای پنج و شش که کوتاه هستند یک هجای بلند آورده شده است و فعلاتن به مفعولن بدل شده است . در عین حال در هجای نهم مصراع اول هم از بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه استفاده شده است.
۴- قلب : این اختیار چنان است که اگر ضرورت ایجاب کرد شاعر می تواند دو هجای بلند و کوتاه (─ ﮞ /ﮞ ─ ) کنار هم را جابه جا کند. از این اختیار بسیار کم استفاده کرده اند و تنها در وزن رباعی یا به قولی بحر ترانه از آن نسبتا زیاد استفاده شده است. البته در وزن های مفتعلن (─ ﮞ ﮞ ─) و مفاعلن (ﮞ ─ ﮞ ─ ) هم از آن استفاده کرده اند.
– اگر در وزن مفتعلن دو هجای اول را جابه جا کنیم به مفاعلن تبدیل می شود .( ─ ﮞ ﮞ─ ← ﮞ ─ ﮞ─ )
– اگر در وزن مفاعلن دو هجای اول را جا به جا کنیم به مفتعلن تبدیل می شود.( ﮞ ─ ﮞ─ ← ─ ﮞ ﮞ─ )
– اکر در مستفعلُ(─ ─ ﮞ ﮞ ) هجاهای دوم وسوم را جابه جا کنیم به فاعلاتُ ( ─ ﮞ ─ ﮞ ) تبدیل می شود
به نمونه های زیر توجه کنید :
کیست که پیغام من به شهر شروان برد یک سخن از من بدان مرد سخندان برد
کیست │ ک │ِ پی │ غا│ م │ من│ ب │ِ شه│ ر │ شر│ وان│ بَ│ رَد│
─ ﮞ ﮞ ─ ─ ﮞ ─ ﮞ ─ ﮞ ─ ─ ﮞ ─
یک│ سُ │خ│ نز│ من│ ب│ ِدان│ مر│ د │ س │ُ خن│ دان│ بَ│ رَد
─ ﮞ ﮞ ─ ─ ﮞ ─ ─ ﮞ ﮞ ─ ─ ﮞ ─
مفتعلن فاعلن مفا علن فاعلن
─ ﮞ ﮞ ─ │ ─ ﮞ ─ │ ﮞ ─ ﮞ ─│ ─ ﮞ ─
─ ﮞ ﮞ ─ │ ─ ﮞ ─│─ ﮞ ﮞ ─ │ ─ ﮞ─
مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن
همان طور که می بینید در رکن سوم مصراع اول، مفتعلن،فلب شده و به مفاعلن تبدیل شده است حال عکس آن را در بیت زیر ببینید.
سینه ی خاقانی وغم تا نزند ز وصل دم دعوی عشق و وصل هم تا زسگان کیست او
سی│ ن│ ی ِ│ خا│ قا│ ن │ِ یُ│ غَم │تا│ نَ│ زَ│ نَد│ ز │ِ وصل│ دَمِ│
─ ﮞ ﮞ ─ ─ ﮞ ﮞ ─ ─ ﮞ ﮞ ─ ﮞ ─ ﮞ ─
دع│ و│ ی │عش│ قُ│ وصل │هم │تا│ ز│ س│ گا│ ن │ِ کیست│ او
─ ﮞ ﮞ ─ ﮞ ─ ﮞ ─ ─ ﮞ ﮞ ─ ﮞ ─ ﮞ ─
مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفاعلن
─ ﮞ ﮞ ─ │ ─ ﮞ ﮞ ─ │ ─ ﮞ ﮞ ─ │ ﮞ ─ ﮞ ─
─ ﮞ ﮞ ─ │ ﮞ ─ ﮞ ─ │ ─ ﮞ ﮞ ─ │ ﮞ ─ ﮞ ─
مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن
همان طور که ملاحظه می کنید در رکن دوم مصراع اول مفاعلن در اثر قلب به مفتعلن تبدیل شده است .
در وزن رباعی هم این اختیار کاربرد دارد که طی آن مستفعلُ به فاعلاتُ تبدیل می شود.
[ ─ ─ ﮞ ﮞ ← ─ ﮞ ─ ﮞ ]
یاران موافق همه از دست شدند درپای اجل یکان یکان پست شدند
یا │ را│ ن │ِ مُ│ وا │ فق │ه │م │ِ از│ دست│ شُ│ دَ ند│
─ ─ ﮞ ﮞ ─ ─ ﮞ ﮞ ─ ─ ﮞ ﮞ ─
دَر│ پا│ ی│ِاَ │ جل │ ی │ِ کان│ی │ِکان│ پَست│ شُ│ دند
─ ─ ﮞ ﮞ ─ ﮞ ─ ﮞ ─ ─ ﮞ ﮞ ─
مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ فع
─ ─ ﮞ ﮞ │ ─ ─ ﮞ ﮞ│ ─ ─ ﮞ ﮞ│─
─ ─ ﮞ ﮞ │ ─ ﮞ ─ ﮞ│ ─ ─ ﮞ ﮞ │─
مستفعلُ فاعلاتُ مستفعلُ فع
ملاحظه می کنید که در رکن دوم مصراع دوم مستفعلُ به فاعلاتُ تبدیل شده است و اختیار قلب مورد استفاده‌ی شاعر بوده است . در آینده که در باره‌ی وزن رباعی صحبت خواهیم کرد خواهید دید که این وزن چه امکاناتی برای استفاده از اختیارات شاعری دراختیار شاعران قرار می‌دهد.
تمرین.
ابیات زیر را تقطیع هجایی نوع اختیار استفاده شده در آن ها را معین کنید و سپس آن ها را تقطیع به ارکان نمایید.
۱- آرزو را و حسد را مده اندر دل جا گر همی خواهی تا خانه به ماران ندهی
۲- سخن حجت بپذیر و نگر تا به گزاف سخنش را به ستوران خراسان ندهی
۳- چه چیز بهتر و نیکوتر است در دنیی سپاه نی ، ملکی نی، ضیاع نی، رمه نی
۴-سخن شریفتر و بهتر است سوی حکیم ز هرچه هست در این رهگذار بی معنی
۵- کیسه هنوز فربه است با تو از آن قوی دلم چاره چه خاقانی اگر کیسه رسد به لاغری
۶- هنگام سپیده دم خروس سحری دانی که چرا همی کند نوحه گری؟
۷- همه دیدار و هیج فایده نه راست چون سایه ی سپیدارند
۸- مردمان ای برادر از عامه نه به فعل اند بل به دیدارند
۹- ناگاه گلستانش پدید آرد گل ها چون گشت بیابانش ز دیدار تو پنهان
۱۰- تو چه گویی که اگر عقل نبودستی یک تن از مردم سالار هزار استی
پاسخ تمرین های درس ۳
بیات زیر را تقطیع کرده معین کنید در هر یک از کدام اختیار یا اختیار های زبانی استفاده شده است
مگر تو روی بپوشی وگرنه ممکن نیست که اهل معرفت از تو نظر بپرهیزند
مَ │ گر│ تُ│ رو│ی│ ب │ِ پو│ شی│ وَ│ گر│ نَ │ مُم│ کن│ نیست│
ﮞ ─ ﮞ ─ ﮞ ﮞ ─ ─ ﮞ ─ ﮞ ─ ─ ─
ک ِ│ اَه│ ل │ِمع│ر │ِ فَ│ تَز │ تْ │ نَ │ ظَر│ بِ │ پَر│ هی│ زَند│
ﮞ ─ ﮞ ─ ﮞ ﮞ ─ ﮞ ﮞ ─ ﮞ ─ ─ ─
در هجای هشتم مصرع اول “شی” هجای بلند است درمقابل آن در مصرع دوم “تُ ” قرار دارد که کوتاه است و مصوت کوتاه آن کشیده تلفظ می شود تا بلند به حساب آید.
شاید این طلعت میمون که به فالش دارند در دل اندیشه و در دیده خیالش دارند
شا│ یَ│ دین│ طَل│ عَ │ ت │ِ می│ مون│ کِ│ بِ │فا │ لَش│ گی│ رَند│
─ ﮞ ─ ─ ﮞ ﮞ ─ ─ ﮞ ﮞ ─ ─ ─ ─
دَر│ دِ │لَن │ دی │ ش│ِ و ُ│ دَر│دی │ دِ │ خ │ِ یا│ لش│ گی│ رند│
─ ﮞ ─ ─ ﮞ ﮞ ─ ─ ﮞ ﮞ ─ ─ ─ ─
در هجای سوم مصرع های اول و دوم از حذف همزه استفاده شده است [ شایَدین/ در دِلَن دیشه]
نشاید که خوبان به صحرا روند همه کس شناسند و هر جا روند
نَ│ شا│ یَد│ کِ │ خو│ بان│ بِ│ صَح│ را│ رَ│ وَند│
ﮞ ─ ─ ﮞ ─ ─ ﮞ ─ ─ ﮞ ─
هَ │م │ِکَس│ شِ │ِنا │ سَن│ دُ │ هَر │ جا│ رَ│ وَند│
ﮞ ﮞ ─ ﮞ ─ ─ ﮞ ─ ─ ﮞ ─
در هجای دوم از بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه استفاده شده است
در دام فتاده آهویی چند محکم شده دست و پای در بند
دَر│ دا │ م│ فِ│ تا │ دِ │ آ │ هو│ یی│ چَند│
─ ─ ﮞ ﮞ ─ ﮞ ─ ─ ─ ─
ﮞ
مُح│ کم│شُ│ دِ │ دَس│ تُ│ پا │ی │ دَر│ بَند│
─ ─ ﮞ ﮞ ─ ﮞ ─ ─ ─ ─
در هجای هشتم (هو) مصوت بلند را کوتاه تلفظ کرده است.
ز دست دیده و دل هردو فریاد که هر چه دیده بیند دل کند یاد
زِ │ دَس│ تِ │ دی│ دِ│ وُ │ دِل│ هَر│ دُ │ فَر│ یاد│
ﮞ ─ ﮞ ─ ﮞ ─ ─ ─ ﮞ ─ ─
کِ│ هَر│ چ │ِ دی│ دِ│ بی │نَد │ دِل│ کُ│ نَد│ یاد│
ﮞ ─ ﮞ ─ ﮞ ─ ─ ─ ﮞ ─ ─
در هجای سوم مصرع اول و دوم هردو از بلند تلفظ کردن هجای کوتاه استفاده شده است این نکته از آنجا فهمیده می شود که ارکان دیگر به صورت یک کوتاه سه تا بلند می آیند
[ ﮞ ─ ─ ─ ]
آینه ار نقش تو بتمود راست خود شکن آیینه شکستن خطاست
آ │ ی│ نِ │ِ اَر│ نَق│ ش │ِ تُ │ بِن │ مو│ د│ راست│
─ ﮞ ﮞ ─ ─ ﮞ ﮞ ─ ─ ﮞ ─
خُد│ ش ِ│ کَ│ نا │ یی│ ن │ِ ش │ِ کس│ تَن│ خَ│ طاست
─ ﮞ ﮞ ─ ─ ﮞ ﮞ ─ ─ ﮞ ─ در هجای چهارم مصرع دوم از حذف همزه استفاده کزده است.
